8 tydzień ciąży to 6 tydzień życia zarodka. Dobiega końca 2 miesiąc ciąży i upłynęła już połowa okresu zarodkowego, który potrwa aż do 10 tygodnia. W tym momencie zarodek ma już ukształtowanych wiele ważnych organów, rozwinięty jest także sznur pępowinowy, powszechnie nazywany pępowiną. Dlatego przyszła mama odczuwa prawdopodobnie wiele typowych dolegliwości ciążowych — nasilić się mogą nudności i wymioty, a macica jest już mniej więcej wielkości brzoskwini. To dobry moment, żeby udać się na konsultację do lekarza stomatologa, który oceni stan jamy ustnej i w razie potrzeby wdroży odpowiednie leczenie. Zobacz, czemu higiena jamy ustnej w ciąży jest tak ważna, także jakie zabiegi stomatologiczne można bezpiecznie przeprowadzać w tym okresie.
- Jak rozwija się zarodek w 8 tygodniu ciąży?
- Jak wygląda zarodek w 8 tygodniu ciąży?
- Pępowina: jak powstaje i jaka jest jej rola?
- Jak zbudowany jest sznur pępowinowy?
- Objawy w 8 tygodniu ciąży
- Dlaczego warto odwiedzić stomatologa?
Jak rozwija się zarodek w 8 tygodniu ciąży?
W 8 tygodniu ciąży, czyli 6 tygodniu życia zarodka, wciąż trwa tzw. okres zarodkowy, który zakończy się mniej więcej za 2 tygodnie — wtedy zarodek stanie się płodem i wejdzie w kolejną fazę życia prenatalnego.
Zarodek w tym momencie posiada już zaczątki większości kluczowych dla życia narządów i układów. W zawiązkach kończyn górnych staje się widoczny zarys palców, a także okolicy łokciowej oraz nadgarstkowej. Nieco później dochodzi do różnicowania się zawiązków kończyn dolnych, które też są już dobrze widoczne; teraz właśnie powstaje płytka stopy. To ważny moment dla rozwoju narządów zmysłów, a zwłaszcza uszu — właśnie w 8 tygodniu ciąży kształtuje się u zarodka przewód słuchowy zewnętrzny, który następnie ulega połączeniu ze zgrubieniem małżowiny usznej. W kształtujących się oczach pojawia się barwnik siatkówki. Głowa jest już duża i nadal ulega zaginaniu w kierunku wyniosłości sercowej; jednocześnie dochodzi także do stopniowego prostowania się okolicy grzbietowej i szyjnej1.
Sprawdź, jak rozwijają się poszczególne narządy i układy
Układ sercowo-naczyniowy |
Mniej więcej do końca 9 tygodnia ciąży kształtują się przegrody, odpowiadające za prawidłową czterojamową budowę serca i jego właściwe funkcjonowanie. |
Układ pokarmowy |
Około 8 tygodnia ciąży wątroba oraz pętla jelit intensywnie wzrastają. Dlatego doprowadza to do wytworzenia fizjologicznej przepukliny pępkowej. Dochodzi do dalszego różnicowania: jelito tylne tworzy część okrężnicy poprzecznej i okrężnicę zstępującą, a także esowatą, odbytnicę i część odbytu. Z kolei jelito tylne kończy się stekiem, który zostaje oddzielony poprzez przegrodę moczowo-odbytową. Z jednej jej strony znajduje się kanał odbytowo-odbytniczy, a z drugiej zatoka moczowo-płciowa. |
Układ moczowo-płciowy |
8 tydzień ciąży to z pewnością jeden z kluczowych momentów dla rozwoju narządów płciowych. Chociaż płeć genetyczna dziecka ustala się już w samym momencie zapłodnienia, to do ok. 8 tygodnia rozwoju narządy męskie i żeńskie niczym się nie różnią. W 6 tygodniu rozwoju dochodzi jednak do przemieszczenia się pierwotnych komórek płciowych (pochodzą one z listka endodermy) z pęcherzyka żółtkowego do tzw. grzebieni płciowych. W ten sposób powstają pierwotne sznury płciowe, dzięki którym rozwój narządów płciowych zarodków męskich i żeńskich zaczyna przebiegać w odmienny sposób.
U zarodków męskich, dzięki obecności genu SRY, powstaną sznury płciowe jądrowe. Z kolei brak genu SRY u zarodków żeńskich sprawi, że pierwotne sznury płciowe ulegną rozpadowi, a zamiast nich ukształtuje się rdzeń jajnika. |
Narządy zmysłów |
W oczach pojawia się barwnik siatkówki. Powstaje także przewód ślimakowy. |
Kończyny i układ kostny |
Powstaje płytka stóp. W kończynach górnych, na płytce dłoni, tworzą się promieniste bruzdy, z których ukształtują się palce. Dzięki pierścieniowatym przewężeniom można wyodrębnić okolice łokcia i również nadgarstka. |
Źródło: prof. dr hab. Grzegorz H. Bręborowicz, Położnictwo i ginekologia tom I, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich
1. Hieronim Bartel, Embriologia: podręcznik dla studentów, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 2012
Jak wygląda zarodek w 8 tygodniu ciąży?
Zarodek na początku 8 tygodnia ciąży ma już około 8-11 mm, a pod jego koniec nawet do 14 mm. Nadal waży mniej niż 1 gram2. Jego ciało wciąż pozostaje zwinięte w kształt litery „C”, jednak podczas gdy rosnąca głowa zbliża się do okolicy sercowej, okolica szyjna i grzbietowa delikatnie się prostują.
Możemy zaobserwować zawiązki dłoni i stóp — widoczne wcześniej płetwopodobne pęcherzyki uległy już spłaszczeniu i oddzieleniu od bliższego, walcowatego segmentu, za pomocą pierścieniowatego przewężenia. W ten sposób powstały płytki dłoni i płytki stóp. Na płytkach dłoni widoczne są cztery ułożone w promienisty sposób bruzdy, dzięki którym wyodrębnią się palce. Proces ten zachodzi najpierw w kończynach górnych, potem w dolnych. Dzięki utworzeniu się następnie drugiego pierścieniowatego przewężenia, w kończynach górnych będziemy mogli wyodrębnić okolice nadgarstka oraz łokcia3.
2. K. Ostrowski, Embriologia człowieka. Podręcznik dla studentów medycyny, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich
3. T. Sadler, Embriologia lekarska Langmana, Edra Urban&Partner
Pępowina: jak powstaje i jaka jest jej rola?
Sznur pępowinowy, nazywany potocznie również pępowiną, wchodzi w skład tzw. popłodu. Popłodem z kolei nazywamy struktury powstające w ciele kobiety podczas ciąży, bez których prawidłowy rozwój zarodka nie byłby możliwy. Po porodzie popłód zostaje przez matkę wydalony. W jego skład, oprócz sznura pępowinowego, wchodzą takie struktury jak:
– łożysko,
– owodnia,
– omocznia,
– także pęcherzyk żółtkowy.
Pępowina jest elastycznym przewodem o walcowatym kształcie, którego zadaniem jest połączenie łożyska z płodem. Powstaje ona między 5 a 12 tygodniem ciąży. Już pod koniec 2 tygodnia ciąży zarodek posiada tzw. szypułę brzuszną, która znajduje się między owodnią a kosmówką. Następnie łączy się z nią przewód omoczniowy, powstający z uwypuklenia części pęcherzyka żółtkowego. Znajdują się w nim pępowinowe naczynia krwionośne. Okolice grzbietowe zarodka ulegają szybkiemu wzrostowi, co prowadzi do przemieszczenia się szypuły brzusznej w okolice brzuszne. Wzrost jamy owodni powoduje natomiast, że z czasem obejmuje ona zarodek, szypułę brzuszną oraz pęcherzyk żółtkowy. Jednocześnie powstają zawiązki jelit, a pozazarodkowa część pęcherzyka żółtkowego przekształca się w przewód żółtkowy.
Ostatecznie sznur pępowinowy kształtuje się poprzez połączenie szypuły brzusznej i przewodu żółtkowego — w ten sposób dochodzi do połączenia zarodka z kosmówką4. Ukształtowana pępowina składa się z żyły pępowinowej, transportującej z łożyska do płodu utlenowaną krew, a także dwóch tętnic pępowinowych — ich zadaniem jest transportowanie ubogiej w tlen krwi w odwrotnym kierunku, od płodu do łożyska5. Początkowo sznur pępowinowy składa się z 2 tętnic oraz 2 żył, jednak prawa żyła w miarę rozwoju zanika.
Najważniejsze funkcje pełnione przez pępowinę to:
– transportowanie wraz z krwią matki składników odżywczych,
– transportowanie wraz z krwią matki tlenu,
– również usuwanie produktów przemiany materii wytwarzanych przez zarodka.
Warto wiedzieć
Długość sznura pępowinowego
To, jakiej długości jest sznur pępowinowy, ma duże znaczenie. Standardowo ma on mniej więcej 60 cm. Co się dzieje, kiedy długość pępowiny odbiega od normy?
– Zbyt krótka pępowina (zwłaszcza mająca poniżej 35 cm) utrudnia zarodkowi swobodne poruszanie się w jamie owodni.
– Zbyt długa pępowina, zwłaszcza ta, której długość przekracza 1 m, zwiększa ryzyko powstawania tzw. węzłów prawdziwych, w wyniku czego może dojść do braku drożności w naczyniach krwionośnych. Długa pępowina zwiększa też ryzyko opętlenia płodu pępowiną (tzw. kolizja pępowinowa).
Źródła: Jarosław Kaczyński, Opętlenie płodu pępowiną w ciąży pojedynczej – przegląd aktualnej literatury, http://www.pnmedycznych.pl/wp-content/uploads/2016/07/pnm_2016_505-507.pdf, prof. dr hab. Grzegorz H. Bręborowicz, Położnictwo i ginekologia tom I, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich
4. Tomasz Gęca, Maciej Kwiatek, Arkadiusz Krzyżanowski, Anna Kwaśniewska, Pojedyncza tętnica pępowinowa u płodu, http://www.monz.pl/Pojedyncza-tetnica-pepowinowa-u-plodu,73261,0,1.html
5. Jarosław Kaczyński, Opętlenie płodu pępowiną w ciąży pojedynczej – przegląd aktualnej literatury, http://www.pnmedycznych.pl/wp-content/uploads/2016/07/pnm_2016_505-507.pdf
Jak zbudowany jest sznur pępowinowy?
Sznur pępowinowy zbudowany jest z naczyń krwionośnych, które otacza charakterystyczna tkanka łączna — galareta Whartona — oraz nabłonek okrywający. Dzięki galaretowatej tkance łącznej rosnący stale płód nie powoduje niedrożności pępowinowych naczyń krwionośnych, sprawia też ona, że pępowina jest grubsza i wykazuje większą sprężystość. Tętnice oraz żyły pępowinowe owijają się wokół siebie, zgodnie z zasadą śruby lewoskrętnej; to spiralne ułożenie powoduje, że długość tętnic może być nawet 30% dłuższa niż samej pępowiny.
W trakcie rozwoju zarodka, a potem płodu, pępowina — początkowo stosunkowo cienka — staje się coraz grubsza, bardziej sprężysta, dłuższa i mocniej skręcona. W rezultacie pod koniec ciąży jej średnica wynosi ok. 1,7 cm.
– Tętnice pępkowe: w trakcie trwania okresu zarodkowego odchodzą od aorty. W późniejszym okresie życia płodowego istnieją jako odgałęzienie tętnic biodrowych. Ich zadaniem jest transportowanie odtlenowanej krwi od płodu do łożyska.
– Żyły pępkowe: podczas rozwoju zarodka dochodzi do zaniku prawej żyły; zadaniem pozostałej lewej jest dostarczanie płodowi utlenowanej krwi. Część z niej dociera do prawego przedsionka serca poprzez przewód żylny, reszta przez zatokę żyły wrotnej lewej zostaje skierowana do krążenia wątrobowego6.
6. prof. dr hab. Grzegorz H. Bręborowicz, Położnictwo i ginekologia tom I, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Tomasz Gęca, Maciej Kwiatek, Arkadiusz Krzyżanowski, Anna Kwaśniewska, Pojedyncza tętnica pępowinowa u płodu, http://www.monz.pl/Pojedyncza-tetnica-pepowinowa-u-plodu,73261,0,1.html
Objawy w 8 tygodniu ciąży
W 8 tygodniu ciąży kobiecie wciąż towarzyszyć mogą typowe dla I trymestru dolegliwości:
– zmęczenie i rozdrażnienie,
– nudności i wymioty,
– zgaga,
– zaparcia,
– także częste oddawanie moczu,
– powiększenie i tkliwość piersi (w 8 tygodniu ciąży wzrasta pigmentacja sutków, które stają się ciemniejsze),
– również zwiększona ilość wydzieliny pochwowej,
– zmiany skórne np. szybsze wysuszanie skóry, wypryski, znamiona pająkowate.
W 8 tygodniu ciąży możliwe jest już wyczucie podczas ginekologicznego badania dwuręcznego powiększenia macicy. Jej wielkość opisać można teraz jako mieszczącą się pomiędzy wielkością jaja kurzego a pomarańczy. Nie da się jednak jeszcze wyczuć jej wzrostu poprzez powłoki brzuszne, nie widać też wciąż powiększenia brzucha7. Określenie wysokości dna macicy umożliwia proste badanie ginekologiczne — w 8 tygodniu ciąży dno macicy można wyczuć na wysokości spojenia łonowego8.
Czym jest czop Kristellera?
Czop Kristellera to inaczej czop śluzowy, który powstaje we wczesnej ciąży z lepkiego, gęstego śluzu i „zamyka” ujście wewnętrzne kanału szyjki macicy.
Pod wpływem estrogenów dochodzi do rozluźnienia konsystencji szyjki macicy i zwiększonego wydzielania z gruczołów, dlatego jest zauważalnie większa ilość śluzu, który utworzy czop.
Czop śluzowy jest lekko mętny, ma białawy lub żółtawy kolor. Organizm pozbędzie się go przed porodem — wypadnięcie czopa śluzowego jest jednym z sygnałów zbliżającego się rozwiązania. Na razie jego zadaniem jest stworzenie bariery mechanicznej i zmniejszenie ryzyka przedostania się szkodliwych drobnoustrojów z pochwy do macicy.
7. Miller, Hanretty, Położnictwo ilustrowane, Libramed, Warszawa 2000 r.
8. prof. dr hab. Grzegorz H. Bręborowicz, Położnictwo i ginekologia tom I, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich
Dlaczego warto odwiedzić stomatologa?
Każda przyszła mama powinna zatroszczyć się o stan swoich zębów oraz jamy ustnej. Konsultacja stomatologiczna przed końcem 9-10 tygodnia ciąży jest zalecana, jednak dobrze jest już wcześniej zająć się tym tematem — szczególną dbałość o ten aspekt zdrowia rekomenduje się nawet kobietom dopiero planującym zajście w ciążę.
Ciąża to okres, kiedy organizm kobiety przechodzi wiele gwałtownych zmian. Są to zmiany hormonalne, ale też zmiany zachowania czy przyzwyczajeń żywieniowych. Wszystko to nie pozostaje bez wpływu na stan zdrowia jamy ustnej. Warto pamiętać, że próchnica oraz choroby przyzębia u kobiety ciężarnej mogą zwiększać ryzyko nie tylko pogłębienia się jej problemów, ale też wystąpienia powikłań. Należą do nich m.in.:
– niska waga urodzeniowa dziecka,
– również poród przedwczesny,
– stan przedrzucawkowy (wysokie ciśnienie krwi matki przy dużym białkomoczu, bądź też zbyt wysoka ilość białek w moczu),
– także cukrzyca ciężarnych9.
Czym jest „objaw różowej szczoteczki”?
„Objaw różowej szczoteczki” to jeden z pierwszych symptomów ciążowych mających związek z jamą ustną kobiety. Pojawić się może już w pierwszym trymestrze.
Nazwa tego objawu wzięła się przede wszystkim od zabarwienia szczoteczki na kolor różowy podczas codziennego czyszczenia zębów. Zjawisko to jest związane z delikatnym obrzękiem i krwawieniem dziąseł w pierwszym trymestrze. Zmienia się barwa brodawek dziąsłowych, które stają się purpurowe i czasem krwawią przy dotyku, nie powodując jednak dolegliwości bólowych.
Warto pamiętać również, że lekkie krwawienie dziąseł jest stanem normalnym i nie może być powodem do zrezygnowania ze starannego czyszczenia zębów.
Źródło: dr n. med. Agnieszka Pawlik, O jamie ustnej kobiet w ciąży, http://stomatologianews.pl/jamie-ustnej-kobiety-ciazy/
Zmiany stanu uzębienia w trakcie ciąży
Zmiany stanu uzębienia w trakcie ciąży związane są z wieloma czynnikami i dotyczą m.in. śliny, samej flory bakteryjnej występującej w jamie ustnej oraz zachodzących zjawisk immunologicznych. Hormony ciążowe przyczyniają się również do rozpulchnienia oraz zwiększenia ukrwienia dziąseł. Estrogen powoduje wolniejszą keratynizację, czyli rogowacenie, a progesteron — zwiększoną syntezę mediatorów zapalnych. W tej sytuacji płytka nazębna wywołuje znacznie silniejszą odpowiedź zapalną organizmu niż przed ciążą.
Jednocześnie wysoki poziom progesteronu powoduje, że ślina zmniejsza swoje właściwości buforujące. Biorąc pod uwagę częste w pierwszym trymestrze dolegliwości, takie jak wymioty i refluks, trudno uniknąć kontaktu szkliwa zębowego z kwasem żołądkowym. Przy związanej z działaniem hormonów ciążowych obniżonej barierze ochronnej, powstaje ryzyko nadwrażliwości oraz erozji szkliwa. Na końcu ciąży i w okresie karmienia piersią dodatkowo wzrośnie ilość bakterii w jamie ustnej, co sprzyjać będzie pojawieniu się próchnicy.
Zaniedbane zęby u kobiety ciężarnej mogą sprzyjać powstaniu nadziąślaka, nazywanego też guzem ciężarnych. Jest to zmiana pojawiająca się rzadko, jednak mogąca stwarzać problemy — krwawienie nawet przy drobnych urazach, prowadzące nieraz do zaistnienia ryzyka wtórnej anemii. Chociaż niewielkie guzy nie wymagają interwencji lekarza i znikają po porodzie, to te większe mogą utrudniać normalne odżywianie i wymagać usunięcia chirurgicznego, które najbezpieczniej jest wykonać dopiero w drugim trymestrze.
Nie możemy zapominać o tym, że próchnica w ciąży może mieć wpływ na przyszłe uzębienie dziecka, którego jama ustna zaraz po porodzie jest jałowa, ale zaledwie w kilka godzin zostaje zasiedlona przez bakterie pochodzące właśnie od matki. W oczekiwaniu na wyrżnięcie się zębów mlecznych osiedlają się one w błonie śluzowej jamy ustnej i namnażają się, a potem przyczyniają się do powstania wczesnej próchnicy.
Warto również wiedzieć, że mitem jest, że problemy z uzębieniem podczas ciąży wynikają ze zwiększonego zapotrzebowania na wapń oraz fosfor. Kluczem do poradzenia sobie z tego typu dolegliwościami jest odpowiednia profilaktyka stomatologiczna i dbanie o jamę ustną w czasie ciąży.
Jak zatem dbać o zęby i dziąsła w czasie ciąży? Oto kilka ważnych zaleceń:
– pamiętać o starannej higienie jamy ustnej,
– także szczególną wagę przywiązywać do czyszczenia przestrzeni międzyzębowych,
– sięgać po preparaty przeciwzapalne, przede wszystkim te bazujące na chlorheksydynie,
– również zadbać o to, by kamień oraz złogi zostały starannie i w profesjonalny sposób usunięte (przez stomatologa)10.
Polskie Towarzystwo Stomatologii Dziecięcej zaleca również m.in.:
– po wymiotach przepłukanie ust wodą i odczekanie ok. pół godziny przed umyciem zębów, co zminimalizuje ryzyko erozji szkliwa,
– sięganie po preparaty uwalniające fluor (pasta do zębów czy bezalkoholowe roztwory),
– także przy wymiotach, refluksie czy nudnościach warto płukać usta wodą lub roztworem z sody oczyszczonej (jedna łyżeczka na szklankę wody),
– wyleczenie próchnicy: jest możliwe przez cały okres ciąży, a najbezpieczniejsze między 14 a 20 tygodniem ciąży,
– również stosowanie odpowiedniej diety, bogatej w białko, wapń, fluor, fosfor oraz witaminy A, C i D11.
Leczenie stomatologiczne a bezpieczeństwo dziecka
Czy leczenie stomatologiczne jest bezpieczne dla dziecka?
Przede wszystkim należy pamiętać, że nieleczone choroby zębów i przyzębia mogą stanowić zagrożenie, dlatego najlepiej wyleczyć zęby jeszcze przed ciążą — jeśli to się nie udało, należy podczas konsultacji ze stomatologiem ustalić plan leczenia.
– Usuwanie kamienia nazębnego jest bezpieczne przez cały okres ciąży, w rezultacie zapobiegamy powstawaniu poważniejszych problemów.
– Bezpieczne przez cały okres ciąży jest też leczenie próchnicy. Za najbezpieczniejszy okres uznaje się 14-20 tydzień ciąży.
– Wykonywanie zdjęć rentgenowskich jest niewskazane podczas całego okresu trwania ciąży, szczególnie w pierwszym trymestrze — promieniowanie RTG jest teratogenne, może powodować zaburzenia rozwoju i powstanie wad u płodu. Niestety w przypadku poważnych stanów zapalnych i silnego bólu wykonanie zdjęcia RTG może być konieczne. Będzie to jednak zdjęcie wykonywane wewnątrzustnie; kobieta zostanie zabezpieczona ołowianym fartuchem poniżej szyi, a żadna wiązka promieniowania nie zostanie skierowana w kierunku macicy. Takie badanie nie powinno mieć negatywnego wpływu na dziecko.
– Znieczulenie miejscowe jest dopuszczalne podczas całej ciąży, chociaż oczywiście należy zachować wysoką ostrożność w jego stosowaniu.
– Leki przeciwbólowe są niewskazane w szczególności w pierwszym trymestrze. Jeśli to konieczne, warto zastosować te zaliczane do bezpieczniejszych czyli np. paracetamol czy kodeinę. Naproksen, ibuprofen czy kwas acetylosalicylowy stosować można tylko w drugim trymestrze.
– Leczenie chirurgiczne np. ekstrakcja zęba: jest niewskazane w I i III trymestrze. Jeżeli jednak sytuacja jest poważna, należy je przeprowadzić, zachowując szczególną ostrożność przy doborze środków znieczulających i przeciwbólowych.
Źródła: Opieka stomatologiczna w czasie ciąży, materiały ze strony Polskiego Towarzystwa Stomatologii Dziecięcej, http://ptsd.net.pl/wp-content/uploads/2017/05/art-0316-opieka-w-ci%C4%85%C5%BCy.pdf, Katarzyna Pawłowska, Leczenie stomatologiczne w okresie ciąży, http://www.forumstomatologiczne.pl/artykul/leczenie-stomatologiczne-w-okresie-ciazy/2330
9. Anna Lella, Jama ustna zwierciadłem organizmu, https://www.nil.org.pl/__data/assets/pdf_file/0011/125939/dr-Anna-Lella.pdf
10. dr n. med. Agnieszka Pawlik, O jamie ustnej kobiet w ciąży, http://stomatologianews.pl/jamie-ustnej-kobiety-ciazy/
11. Zalecenia w zakresie higieny jamy ustnej dla kobiet w ciąży, Polskie Towarzystwo Stomatologii Dziecięcej, http://ptsd.net.pl/wp-content/uploads/2017/05/Zalecenia-w-zakresie-higieny-jamy-ustnej-dla-kobiet-w-ciazy.pdf
Źródła:
– dr n. med. Agnieszka Pawlik, O jamie ustnej kobiet w ciąży, http://stomatologianews.pl/jamie-ustnej-kobiety-ciazy/
– Anna Lella, Jama ustna zwierciadłem organizmu, https://www.nil.org.pl/__data/assets/pdf_file/0011/125939/dr-Anna-Lella.pdf
– prof. dr hab. Grzegorz H. Bręborowicz Położnictwo i ginekologia tom I, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich
– Hieronim Bartel, Embriologia: podręcznik dla studentów, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 2012
– Jarosław Kaczyński, Opętlenie płodu pępowiną w ciąży pojedynczej – przegląd aktualnej literatury, http://www.pnmedycznych.pl/wp-content/uploads/2016/07/pnm_2016_505-507.pdf
– Ostrowski, Embriologia człowieka. Podręcznik dla studentów medycyny, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich
– Katarzyna Pawłowska, Leczenie stomatologiczne w okresie ciąży, http://www.forumstomatologiczne.pl/artykul/leczenie-stomatologiczne-w-okresie-ciazy/2330
– Materiały ze strony www.badaniaprenatalne.pl, https://badaniaprenatalne.pl/plamienie-w-ciazy/
– Miller, Hanretty, Położnictwo ilustrowane, Libramed, Warszawa 2000 r.
– Opieka stomatologiczna w czasie ciąży, materiały ze strony Polskiego Towarzystwa Stomatologii Dziecięcej, http://ptsd.net.pl/wp-content/uploads/2017/05/art-0316-opieka-w-ci%C4%85%C5%BCy.pdf,
– T.W. Sadler, Embriologia, Edra Urban&Partner
– Tomasz Gęca, Maciej Kwiatek, Arkadiusz Krzyżanowski, Anna Kwaśniewska, Pojedyncza tętnica pępowinowa u płodu, http://www.monz.pl/Pojedyncza-tetnica-pepowinowa-u-plodu,73261,0,1.html
– Zalecenia w zakresie higieny jamy ustnej dla kobiet w ciąży, Polskie Towarzystwo Stomatologii Dziecięcej, http://ptsd.net.pl/wp-content/uploads/2017/05/Zalecenia-w-zakresie-higieny-jamy-ustnej-dla-kobiet-w-ciazy.pdf
Autor:
Rafał
„Zarodek w tym momencie posiada już zaczątki większości kluczowych dla życia narządów i układów.”
