11 tydzień ciąży to 9 tydzień życia dziecka. Rozpoczął się właśnie okres płodowy — najważniejsze tkanki, narządy i układy są już ukształtowane. Teraz płód będzie intensywnie rosnąć i rozwijać się pod względem czynnościowym. Samopoczucie kobiety powinno powoli się poprawiać. Na tym etapie często zaczynają ustępować nudności i wymioty, wkrótce uniesie się macica, zmniejszając nacisk na pęcherz moczowy. Mogą za to pojawiać się takie dolegliwości jak duszności i zadyszka, warto też zadbać o profilaktykę żylaków kończyn dolnych. 11 tydzień ciąży to również idealny moment na wykonanie pierwszego USG; zobacz, jak będzie ono przebiegać i poznaj najważniejsze parametry służące do oceny funkcjonowania płodu. Sprawdź też, jakie badania prenatalne można wykonać na tym etapie ciąży.
- Okres płodowy: ile czasu trwa i czym się charakteryzuje?
- Jak rozwija się płód w 11 tygodniu ciąży?
- Jak wygląda płód w 11 tygodniu ciąży?
- Objawy w 11 tygodniu ciąży
- Czas na pierwsze USG: na czym polega to badanie?
- Kiedy wykonuje się badanie USG?
- Czym jest badanie przezierności karku i test PAPP-A?
Okres płodowy: ile czasu trwa i czym się charakteryzuje?
W 11 tygodniu ciąży, czyli 9 tygodniu życia dziecka, kończy się okres zarodkowy i rozpoczyna okres płodowy. Będzie on trwał aż do końca ciąży. Teraz rozwijające się dziecko nazywamy nie zarodkiem, a płodem.
W okresie płodowym większość niezbędnych struktur jest już wykształcona, chociaż nadal zachodzą zmiany strukturalne i funkcjonalne w układzie oddechowym oraz ośrodkowym układzie nerwowym. Podczas tego czasu dochodzi jednak przede wszystkim do dalszego różnicowania struktur oraz intensywnego wzrostu płodu. Do około 22 tygodnia będzie on jeszcze niezdolny do samodzielnego życia poza organizmem matki. Przyjmuje się, że najważniejsze zmiany rozwojowe będą u niego zachodzić mniej więcej co 4 czy 5 tygodni. Początek okresu płodowego to moment, kiedy narządy częściowo już funkcjonują, dzięki czemu płód stopniowo zaczyna również samodzielnie zaspokajać swoje potrzeby związane z metabolizmem1.
W okresie zarodkowym miała miejsce organogeneza, czyli powstawanie pierwotnych postaci wszystkich najważniejszych tkanek, narządów i układów, odpowiadających za właściwe funkcjonowanie człowieka. Dlatego był to jednocześnie krytyczny okres rozwoju, w którym narażenie na czynniki teratogenne np. używki czy leki, skutkować mogło wystąpieniem poważnych wad wrodzonych, polegających m.in. na niewykształceniu się niektórych narządów lub ich niewłaściwym ukształtowaniu. W okresie płodowym kluczowe jest czynnościowe dojrzewanie narządów — wystąpienie czynników teratogennych będzie się wiązać z ryzykiem tzw. fetopatii. Są to wady wrodzone powstające w okresie płodowym, polegające na upośledzeniu narządu czy układu, który jest jednak zazwyczaj prawidłowo rozwinięty. Narażenie na teratogeny w okresie płodowym może też wiązać się z wewnątrzmacicznym ograniczeniem wzrastania płodu, a w konsekwencji ze zwiększonym ryzykiem okołoporodowym oraz śmiertelnością noworodków2.
1. Moore, Persaud, Torchia, Embriologia i wady wrodzone, Elsevier Urban&Partner
2. prof. dr hab. Grzegorz H. Bręborowicz Położnictwo i ginekologia tom I, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich
Jak rozwija się płód w 11 tygodniu ciąży?
Na początku okresu płodowego, czyli w 11 tygodniu ciąży, a 9 tygodniu życia płodu, charakterystyczna jest duża głowa — nadal stanowi ona około połowy całej wielkości ciała. Stopniowo staje się coraz bardziej owalna i lekko uniesiona. Oczy są szeroko rozstawione, z zamkniętymi powiekami. Szeroka jest również sama twarz. Uszy wciąż pozostają dość nisko osadzone. Uwagę zwracają stosunkowo krótkie oraz bardzo szczupłe kończyny dolne. 11 tydzień ciąży to także czas, kiedy rozpoczyna się kostnienie w czaszce oraz kościach długich. Zmniejsza się powoli przepuklina pępowinowa; jelita znajdują się jednak nadal i w jamie brzusznej, i w bliższej części sznura pępowinowego. W tym momencie nie da się jeszcze określić płci płodu na podstawie wyglądu zewnętrznych narządów płciowych. Ważnym wydarzeniem mającym miejsce wkrótce po przejściu zarodka w wiek płodowy jest rozpoczęcie procesu hematopoezy (wytwarzania komórek krwi) przez wątrobę3.
3. prof. dr hab. Grzegorz H. Bręborowicz Położnictwo i ginekologia tom I, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Moore, Persaud, Torchia, Embriologia i wady wrodzone, Elsevier Urban&Partner
Jak wygląda płód w 11 tygodniu ciąży?
W 11 tygodniu ciąży płód ma około 50 mm i waży ok. 8 gramów4. Wyglądem przypomina już miniaturowego człowieka, chociaż jego głowa jest nadal nieproporcjonalnie duża i stanowi mniej więcej połowę całej wielkości. Rysy twarzy także są bardziej ludzkie, choć powieki pozostają zamknięte, a uszy nisko osadzone. Widoczne są wyraźnie dłonie i stopy, a także palce, które możemy już policzyć. Nogi nadal są stosunkowo krótkie i cienkie.
4. J.w.
Objawy w 11 tygodniu ciąży
W 11 tygodniu ciąży dolegliwości takie jak nudności i wymioty mogą już powoli ustępować. Pamiętajmy jednak, że jest to kwestia indywidualna — wielu kobietom będą towarzyszyć jeszcze przez parę tygodni.
Macica ma teraz wielkość niewielkiego grejpfruta.
Jej wyraźne powiększenie w ostatnim czasie skutkuje naciągnięciem więzadeł przytwierdzających ją do miednicy, co powodować może lekkie skurcze czy dyskomfort. Jednocześnie macica powoli zaczyna się unosić, przez co wkrótce zmniejszą się dolegliwości związane z częstym oddawaniem moczu.
Piersi nadal się powiększają
Jest to związane z działaniem hormonów. Warto wiedzieć, że w czasie pierwszych 12 tygodni ciąży można spodziewać się ich powiększenia nawet o 4 rozmiary. Nie jest to powód do niepokoju — wkrótce ich wzrost się zatrzyma, powiększą się jeszcze nieznacznie dopiero przed porodem.
Pod koniec pierwszego trymestru kobieta coraz częściej może dostawać zadyszki czy cierpieć z powodu duszności. Wynika to ze znacznie zwiększonego zapotrzebowania na tlen — połowa spożytkowana jest na potrzeby rosnącego płodu, macicy oraz łożyska, a druga na pracę serca oraz układu nerwowego. Do układu oddechowego, piersi i skóry dociera jedynie niewielka część tlenu, dlatego płuca zmuszone są do tego, by nauczyć się pobierania większej ilości tlenu i wydalania większej niż zwykle ilości dwutlenku węgla. Jednocześnie progesteron powodować może hiperwentylację, przez co kobieta ma poczucie „braku tchu”5.
Kolejną problematyczną kwestią są żylaki.
Chociaż kojarzą się raczej z późniejszymi etapami ciąży, to badania wskazują, że aż 70-80% żylaków pojawia się jeszcze w I trymestrze6. Powstają one w wyniku licznych zmian zachodzących w układzie krążenia podczas ciąży. Są to m.in.:
– zwiększenie objętości krwi krążącej,
– zmiany w składzie osocza np. większe stężenie fibrynogenu (czynnik krzepnięcia) i innych czynników krzepnięcia.
Jeśli chodzi o powstawanie żylaków, nie bez znaczenia pozostają też inne zmiany w ustroju oraz trybie życia kobiety ciężarnej np.:
– zwiększenie masy ciała,
– wzrost macicy,
– niższa niż przed ciążą aktywność fizyczna,
– zmiany hormonalne.
Istnieje także wiele dodatkowych czynników ryzyka, zwiększających prawdopodobieństwo wystąpienia żylaków:
– czynniki genetyczne,
– występujące jeszcze przed ciążą problemy z krążeniem np. przebyta zakrzepica żylna,
– krótkie odstępy między kolejnymi ciążami,
– siedzący lub stojący tryb życia,
– praca przy wibracjach czy w wymuszonych pozycjach7.
Warto wiedzieć
Jak hormony wpływają na powstanie żylaków w ciąży?
Powstawanie żylaków w ciąży kojarzy się często głównie z czynnikiem mechanicznym, jakim jest uciskanie żyły głównej dolnej przez rosnącą macicę. Czynnik ten nie jest jednak kluczowy, szczególnie w pierwszym trymestrze ciąży. Oprócz powiększania się macicy czy zwiększenia objętości krwi, decydujące znaczenie mają tutaj także zmiany hormonalne zachodzące podczas ciąży.
– Estrogeny: przyczyniają się do relaksacji oraz rozluźnienia wiązań występujących pomiędzy włóknami kolagenowymi. Mogą powodować powstawanie tzw. pajączków naczyniowych.
– Progesteron: ma działanie hamujące na skurcze mięśni gładkich. Jego wzrost podczas ciąży sprawia, że żyły nie obkurczają się prawidłowo. Stają się bardziej pojemne i rozszerzone, a ich zastawki mogą stać się niewydolne.
Źródło: Ropacka-Lesiak Mariola, Kasperczak Jarosław, Bręborowicz Grzegorz H., Czynniki ryzyka rozwoju niewydolności żylnej kończyn dolnych w ciąży – część I, materiał ze strony https://journals.viamedica.pl/
Dolegliwości związane z układem krążenia mogą mieć różne stopnie zaawansowania.
Pierwszym zauważalnym objawem są zwykle obrzęki, tworzące się najczęściej wokół kostek. Są one swego rodzaju reakcją obronną naszego organizmu — zastój krwi w nogach powoduje zwiększenie jej ciśnienia, więc znajdująca się we krwi woda przenika do tkanek, niwelując ryzyko uszkodzenia ścianek czy zastawek naczyń krwionośnych. W ten sposób powstaje opuchlizna. Kolejny etap to pojawienie się tzw. pajączków, czyli mniejszej wersji żylaków. Dochodzi do tego, kiedy zastawki naczyń krwionośnych tracą swoją szczelność. O żylakach mówimy wtedy, gdy żyły są już mocno rozciągnięte i wydłużone, ze zgrubieniami w miejscach poszerzenia. Takie naczynie krwionośne nie może już wrócić do poprzedniego stanu. Na nogach możemy zauważyć niebieskawą linię z widocznymi zgrubieniami8.
Podczas trwania ciąży nie ma zazwyczaj możliwości leczenia farmakologicznego żylaków ani ich chirurgicznego usuwania — ze względu na bezpieczeństwo płodu stosuje się głównie leczenie objawowe. Zalecana jest przede wszystkim profilaktyka w postaci noszenia specjalnych rajstop o odpowiednio dobranym ucisku. Istotne jest też unikanie długiego przebywania w pozycji siedzącej lub stojącej — kluczowa jest tu odpowiednia aktywność fizyczna.
Profilaktyka żylaków podczas ciąży
– Obserwacja nóg: to podstawa do tego, by szybko wykryć niepokojące zmiany. Zwracaj uwagę na takie sygnały jak opuchlizna, uczucie ciężkości w nogach, swędzenie, lekkie pieczenie czy skurcze, pojawianie się „pajączków”.
– Unikanie długiego przebywania w pozycji stojącej lub siedzącej.
– Rezygnacja z zakładania nogi na nogę.
– Regularna aktywność fizyczna.
– Korzystanie z rajstop przeciwżylakowych stworzonych specjalnie z myślą o kobietach w ciąży.
– Zakładanie wygodnej, niezbyt obcisłej odzieży oraz wygodnych, niezbyt wąskich butów na niewielkim obcasie (ok. 2-4 cm).
– Dbałość o utrzymanie odpowiedniej wagi, stosowanie diety bogatej w błonnik i witaminę C, unikanie nadmiaru soli w posiłkach.
Źródło: Ciąża a żylaki, broszura informacyjna producenta rajstop przeciwżylakowych, http://www.komar.home.pl/agencjafanpage/projekty/pomaranczka/broszura_zylaki.pdf
W 11 tygodniu ciąży nadal utrzymują się nadal takie objawy jak m.in.:
– zaparcia,
– zgaga,
– zmiany skórne.
Koniec pierwszego trymestru to również moment, w którym często poprawia się samopoczucie psychiczne, a emocje są nieco bardziej ustabilizowane. Zmniejsza się powoli także lęk związany z ryzykiem utraty ciąży. To właśnie wtedy często pary decydują się na poinformowanie bliskich o tym, że spodziewają się dziecka.
5. Regan Lesley, Twoja ciąża tydzień po tygodniu, Esteri, Wrocław 2016
6, 7. Ropacka-Lesiak Mariola, Kasperczak Jarosław, Bręborowicz Grzegorz H., Czynniki ryzyka rozwoju niewydolności żylnej kończyn dolnych w ciąży – część I, materiał ze strony https://journals.viamedica.pl/
8. Ciąża a żylaki, broszura informacyjna producenta rajstop przeciwżylakowych, http://www.komar.home.pl/agencjafanpage/projekty/pomaranczka/broszura_zylaki.pdf
Czas na pierwsze USG: na czym polega to badanie?
Ultrasonografia, czyli tzw. USG, jest nieinwazyjną metodą diagnostyki obrazowej, stosowaną podczas całego czasu trwania ciąży. Aparat do wykonywania USG zbudowany jest z emitera i odbiornika fali ultradźwiękowej. Za pomocą emitera w kierunku badanego organu wysyłana jest fala ultradźwiękowa o odpowiedniej częstotliwości. Dzięki jej rozchodzeniu się, odbijaniu, a potem powrocie do odbiornika, możliwe jest dokładne obrazowanie płodu oraz łożyska.
Metoda USG ma wiele zalet
Jest niedroga, łatwo dostępna, a przede wszystkim bezpieczna dla matki i płodu. Dlatego stosuje się ją jako badanie przesiewowe, poprzedzające ewentualne bardziej zaawansowane badania diagnostyczne.
Badanie USG w I trymestrze: ważne skróty
Podczas wykonywania badania USG czy rozmowy na jego temat możemy zetknąć się z różnymi skrótami. Warto wiedzieć, co dokładnie oznaczają.
– GS: to średnica pęcherzyka ciążowego. Ten wymiar podaje się, gdy zarodek jest jeszcze zbyt mały do zmierzenia.
– YS: we wczesnej ciąży jest to parametr określający wymiary pęcherzyka żółtkowego; np. zbyt duży pęcherzyk żółtkowy może świadczyć o ryzyku pojawienia się wad.
– CRL: jest to odległość ciemieniowo-siedzeniowa, czyli mierzona od szczytu głowy do dolnej części pośladków. Za jej pomocą możliwe jest określenie wieku ciążowego. To pierwszy ze stosowanych rodzajów pomiaru zarodka i płodu, możliwy do zastosowania od 6 tygodnia ciąży.
– BPD: tzw. wymiar dwuciemieniowy główki; odległość mierzona od jednego ciemienia do drugiego.
– NT: to przezierność karkowa. Jej badanie wykonuje się między 11 a 14 tygodniem ciąży, mierząc odległość między tkanką podskórną a skórą na wysokości karku dziecka. Podczas wykonywania tego badania CRL powinno mieścić się w zakresie 45-84 mm. Badanie pozwala na ocenę ryzyka wystąpienia wielu wad m.in. zespołu Downa.
– FHR: ocena czynności serca płodu, możliwa już od 5-6 tygodnia ciąży. Prawidłowa ilość uderzeń serca na minutę w 11 tygodniu ciąży to około 170, a na koniec I trymestru ok. 150.
Źródło: Rekomendacje Sekcji Ultrasonografii Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego w zakresie przesiewowej diagnostyki ultrasonograficznej w ciąży o przebiegu prawidłowym, materiał ze strony www.ptgin.pl
W ciąży możemy mieć do czynienia z dwoma rodzajami badania USG:
– USG waginalne: stosuje się przede wszystkim w pierwszych tygodniach ciąży (standardowo do 10 tygodnia ciąży). Wykorzystywana jest do niego specjalna sonda dopochwowa, która ma średnicę ok. 2 cm. Warto pamiętać, że badanie to nie jest bolesne, nie stanowi też zagrożenia dla zarodka. Przed jego wykonaniem warto opróżnić pęcherz moczowy, co pozwoli uzyskać wyraźniejszy obraz.
– USG przez powłoki brzuszne; podczas badania z użyciem specjalnej głowicy lekarz przesuwa nią po dolnej części brzucha, która zostaje wcześniej nasmarowana żelem. Przed takim badaniem warto z kolei napełnić pęcherz, wypijając nawet do 2 litrów wody. Pozwoli to uzyskać znacznie lepszy obraz.
Badanie USG na różnych etapach I trymestru ciąży
W zależności od stanu zaawansowania ciąży, badanie ultrasonograficzne pozwala zobrazować różne właściwości płodu czy jego wady.
Badanie USG przed 10 tygodniem ciąży, wykonywane za pomocą sondy dopochwowej, pozwoli:
– uwidocznić jajo płodowe i jego lokalizację,
– uwidocznić i ocenić pęcherzyk płodowy: jego wymiary, położenie czy kształt,
– dokonać oceny obecności zarodka i jego pomiaru (CRL),
– oceny wieku ciąży,
– dokonać oceny kosmówek, owodni, pęcherzyka żółtkowego,
– oceny narządów rodnych kobiety,
– dokonać oceny czynności serca zarodka (przy CRL od 4 mm).
Badanie USG między 11 a 14 tygodniem ciąży pozwoli:
– dokonać oceny liczby pęcherzyków ciążowych i płodów,
– zbadać czynność serca płodu (FHR),
– dokonać ważnych pomiarów biometrycznych (CRL i BPD),
– dokonać oceny anatomii rozwijającego się płodu,
– przy CRL w zakresie 45-84 mm dokonać badania przezierności fałdu karkowego (NT), będącego markerem m.in. zespołu Downa,
– dokonać oceny wieku ciąży.
Źródło: Rekomendacje Sekcji Ultrasonografii Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego w zakresie przesiewowej diagnostyki ultrasonograficznej w ciąży o przebiegu prawidłowym, materiał ze strony www.ptgin.pl
Kiedy wykonuje się badanie USG?
Wykonanie pierwszego badania USG jest obowiązkowe między 11 a 14 tygodniem ciąży. W ciągu całej ciąży trzeba będzie wykonać minimum 3 badania: drugie między 21 a 26 tygodniem ciąży i trzecie między 27 a 32 tygodniem ciąży. Jeśli dziecko nie urodzi się do 40 tygodnia ciąży, trzeba będzie wykonać kolejne USG z oceną masy płodu. Dodatkowe badania będą też konieczne przy różnego rodzaju komplikacjach.
Nie ma żadnych badań wskazujących na szkodliwość USG dla zarodka i płodu. Ze względu jednak na fakt, że między 6 a 10 tygodniem ciąży kształtują się najważniejsze tkanki, narządy i układy, zaleca się wykonywanie tego badania po zakończeniu 10 tygodnia ciąży.
Często jednak zdarza się, że konieczne jest wykonanie badania wcześniej. Będzie to niezbędne np. przy podejrzeniu poronienia lub ciąży ektopowej, czyli pozamacicznej. Takie badanie zaleca się też kobietom, które miały problemy w poprzednich ciążach. Badanie USG już we wczesnej ciąży może wykryć wiele nieprawidłowości, dlatego nie warto się go obawiać.
Czym jest badanie przezierności karku oraz test PAPP-A?
W okresie płodowym możliwe jest już skuteczne wykonywanie badań prenatalnych, pozwalających na ocenę ryzyka wystąpienia różnego rodzaju wad. Tak zwana przezierność karkowa (NT) to parametr, który mierzy się podczas USG przez powłoki brzuszne przeprowadzanego między 11 a 13 (+ 6 dni) tygodniem ciąży.
Badanie jest wiarygodne tylko w powyższych tygodniach ciąży, a do tego CRL musi mieścić się w zakresie 45-84 mm. Polega na pomiarze odległości między tkanką podskórną a skórą na wysokości karku. Zostało opracowane w latach 90. w Londynie i stanowi dziś ważne narzędzie do wykrywania zespołu Downa we wczesnej ciąży. Warto jednak pamiętać, że jest jedynie badaniem przesiewowym: nieprawidłowy wynik może, ale absolutnie nie musi, wskazywać na wystąpienie wady — jest po prostu wskazaniem do prowadzenia dalszej diagnostyki w tym kierunku.
– Szacuje się, że przezierność karkowa (NT) poniżej 3 mm oznacza znikome ryzyko wystąpienia zespołu Downa.
– W przypadku NT w zakresie 3-7 mm wskazana jest dalsza diagnostyka, ze względu na ryzyko wystąpienia zespołu Downa.
Interpretacji wyniku dokonuje lekarz, który w przypadku nieprawidłowości zalecić może badania inwazyjne np. biopsję kosmówki9.
Ryzyko wystąpienia takich wad jak zespół Downa, zespół Edwardsa czy zespół Pataua, wiąże się często z występowaniem charakterystycznych objawów. Takimi markerami są m.in.:
– białko ciążowe A, czyli PAPP-a: jego stężenie we krwi kobiet rodzących dzieci z ww. zespołami jest obniżone,
– wolne beta HCG, czyli wolna podjednostka beta gonadotropiny kosmówkowej: u kobiet rodzących dzieci z zespołem Downa jej stężenie jest podwyższone, przy zespołach Edwardsa i Pataua obniżone,
– NT, czyli przezierność karkowa: przy wszystkich ww. zespołach jest podwyższona.
Ze względu na występowanie tych trzech charakterystycznych markerów opracowano zintegrowane badania przesiewowe, nazywane czasem w skrócie „testem PAPP-a”. Zintegrowane testy powinny obejmować oznaczenie stężeń PAPP-a i beta HCG w krwi ciężarnej oraz wykonanie USG z oceną przezierności karku10.
Test PAPP-a: co jeszcze warto wiedzieć?
– Ile kosztuje wykonanie testu?
Wykonanie testu na własną rękę jest odpłatne — należy liczyć się z kosztem około 250 zł. Natomiast w przypadku wystąpienia odpowiednich wskazań badanie jest refundowane. Zaliczyć można do nich m.in. występowanie wad genetycznych w rodzinie, urodzenie dziecka z wadą genetyczną, wiek powyżej 35 lat.
– Czy test PAPP-a jest wiarygodny?
Test jest bardzo czuły, zwłaszcza biorąc pod uwagę jego nieinwazyjność. Jeżeli chodzi o zespół Downa, ma wykrywalność na poziomie ok. 90%, czyli za jego pomocą wykryje się ok. 9 na 10 płodów z zespołem Downa.
– Co zrobić, jeśli wynik będzie nieprawidłowy?
Przede wszystkim nie panikować, ponieważ do potwierdzenia choroby genetycznej jeszcze bardzo długa droga; najprawdopodobniej nie ma powodu do obaw. Są za to wskazania do dalszej diagnostyki. Wyniki warto również skonsultować z lekarzem genetykiem, wraz z którym można podjąć decyzję odnośnie kolejnych badań. Zwykle jest to amniopunkcja lub biopsja kosmówki, istnieje też jednak możliwość wykonania nieinwazyjnych badań z krwi (tzw. testy NIFTY) — nie zastąpią amniopunkcji, ale pozwolą jej uniknąć, jeśli okaże się niepotrzebna.
Pamiętajmy: test PAPP-a to badanie przesiewowe, które stwierdza jedynie prawdopodobieństwo wystąpienia wady, a nie jej wystąpienie! Taką diagnozę można postawić dopiero po wykonaniu badań diagnostycznych.
Źródło: www.badaniaprenatalne.pl
9. Regan Lesley, Twoja ciąża tydzień po tygodniu, Esteri, Wrocław 2016
10. www.badaniaprenatalne.pl
Źródła:
– Ciąża a żylaki, broszura informacyjna producenta rajstop przeciwżylakowych, http://www.komar.home.pl/agencjafanpage/projekty/pomaranczka/broszura_zylaki.pdf
– prof. dr hab. Grzegorz H. Bręborowicz Położnictwo i ginekologia tom I, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich
– Hieronim Bartel, Embriologia: podręcznik dla studentów, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 2012
– Moore, Persaud, Torchia, Embriologia i wady wrodzone, Elsevier Urban&Partner
– Rekomendacje Sekcji Ultrasonografii Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego w zakresie przesiewowej diagnostyki ultrasonograficznej w ciąży o przebiegu prawidłowym, materiał ze strony www.ptgin.pl
– Ropacka-Lesiak Mariola, Kasperczak Jarosław, Bręborowicz Grzegorz H., Czynniki ryzyka rozwoju niewydolności żylnej kończyn dolnych w ciąży – część I, materiał ze strony https://journals.viamedica.pl/
– Regan Lesley, Twoja ciąża tydzień po tygodniu, Esteri, Wrocław 2016
Autor:
Amelia
„W 11 tygodniu ciąży dolegliwości takie jak nudności i wymioty mogą już powoli ustępować.”
