6 tydzień ciąży to również 4 tydzień życia dziecka. W tym momencie kończy się okres tworzenia trzech listków zarodkowych, podczas gdy rozpoczyna się czas powstawania z nich kluczowych dla rozwoju narządów i układów. Zobacz, kiedy dokładnie rozpoczyna się i kończy okres zarodkowy, jakie struktury rozwijają się z poszczególnych listków oraz jak wygląda zarodek na tym etapie. W 6 tygodniu ciąży również w ciele kobiety zachodzą już poważne zmiany — większość przyszłych mam odczuwa wyraźne objawy jak powiększenie piersi, „huśtawka nastrojów” bądź poranne mdłości. Poznaj powszechnie występujące symptomy i sprawdź również jakiego przyrostu wagi możesz się spodziewać w trakcie nadchodzących miesięcy.
- Czym jest okres zarodkowy?
- Co powstaje z trzech listków zarodkowych?
- Jak rozwija się zarodek w 6 tygodniu ciąży?
- Co dzieje się z ciałem kobiety w 6 tygodniu ciąży?
- Charakterystyczne objawy ciążowe
- Jak wzrasta masa ciała w ciąży?
Czym jest okres zarodkowy?
Prenatalny czas życia człowieka dzieli się przede wszystkim na okres zarodkowy i okres płodowy. Okres zarodkowy można również podzielić na kolejne dwie fazy:
– listków zarodkowych,
– zarodkowy.
Okres listków zarodkowych trwa od momentu implantacji zapłodnionej komórki jajowej w błonie śluzowej macicy (ok. 6-12 dni po zapłodnieniu), a kończy się mniej więcej pod koniec 5 tygodnia ciąży, czyli 3 tygodnia życia zarodka (ok. 21 dni po zapłodnieniu). W tym czasie zygota przekształca się w morulę i blastocystę by utworzyć w końcu tarczkę zarodkową, składającą się z trzech listków zarodkowych (ektoderma, mezoderma, endoderma) — wyspecjalizowanych grup komórek, z których powstaną konkretne narządy.
Po wykształceniu trzech listków zarodkowych rozpoczyna się również kolejna faza rozwoju zarodka. Jest to właściwy okres zarodkowy, trwający mniej więcej od 4 do 8 tygodnia życia zarodka, czyli od 6 tygodnia ciąży. Okres zarodkowy to z pewnością przede wszystkim czas przechodzenia procesu organogenezy, podczas którego — jak sama nazwa wskazuje — powstają zalążki najważniejszych ludzkich organów. Proces ten rozpoczął się już w 5 tygodniu ciąży, kiedy zarodek wytworzył zaczątki centralnego układu nerwowego oraz układu sercowo-naczyniowego. Okres zarodkowy to także czas rozpoczęcia innego procesu: morfogenezy, czyli kształtowania zarysów ciała.
Warto również pamiętać, że jest to również okres, w którym zarodek jest szczególnie wrażliwy na czynniki teratogenne, czyli mogące wywoływać różnego rodzaju wady wrodzone, a nawet poronienie1.
1. Hieronim Bartel, Embriologia: podręcznik dla studentów, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 2012
Co powstaje z trzech listków zarodkowych?
W okresie zarodkowym komórki pogrupowane w 3 listki zarodkowe dalej dzielą się i różnicują, by w końcu stworzyć najważniejsze struktury zarodka.
Mezoderma różnicuje się na mezodermę przyosiową, pośrednią i boczną.
– Na skutek podziałów mezodermy przyosiowej powstają somity (patrz ramka): potyliczne, szyjne, piersiowe, lędźwiowe, krzyżowe i ogonowe. Pod koniec 6 tygodnia ciąży w każdym somicie można wyodrębnić 3 części: sklerotom, miotom oraz dermatom. Komórki sklerotomu biorą udział w budowaniu elementów chrzęstnych, kostnych oraz włóknistych kręgosłupa. Ważnym aspektem jest, że miotom uczestniczy w budowaniu mięśni poprzecznie prążkowanych tułowia oraz kończyn, z dermatomu powstanie tkanka podskórna oraz skóra właściwa.
– Z połączenia mezodermy pośredniej, somitu i mezodermy bocznej utworzy się układ wydalniczy oraz płciowy.
– Również z mezodermy bocznej powstaną takie struktury jak tkanki narządów trzewnych, tkanka mięśniowa serca, układ sercowo-naczyniowy i limfatyczny, krwinki, śledziona, kora nadnerczy, szpik kostny i błony surowicze.
Endodermę można podzielić na zarodkową, czyli jelito pierwotne, oraz pozazarodkową, która stanowi wyściółkę omoczni oraz pęcherzyka żółtkowego.
W 6 tygodniu ciąży jelito pierwotne jest już podzielone na 3 części: jelito głowowe, środkowe i ogonowe. Na końcu jelita głowowego znajduje się zawiązek ust, w odcinku ogonowym zawiązek odbytu. Połączenie jelita środkowego i pęcherzyka żółtkowego stanowi przewód żółtkowo-jelitowy, który stopniowo zanika, a potem bierze udział w tworzeniu najpierw szypuły brzusznej, a w końcu pępowiny. Oprócz wyściółki nabłonkowej przewodu pokarmowego oraz jego gruczołów endoderma tworzy również nabłonek gardła, tchawicy, oskrzeli, krtani, płuc czy migdałków, a także tarczycę, grasicę, pęcherz moczowy, cewkę moczową, wątrobę, pęcherzyk żółciowy, część przedsionkową pochwy czy gruczoły opuszkowo-cewkowe.
Ektoderma ulega podziałowi na ektodermę okrywającą, będącą przyszłym budulcem naskórka, oraz neuroektodermę, z której powstaje cewa nerwowa.
Pod koniec 6 tygodnia ciąży dochodzi również do zamknięcia wszystkich jej otworów — z jej części głowowej wykształcą się pęcherzyki mózgowe, a z ogonowej rdzeń kręgowy. Oprócz budowania układu nerwowego ektoderma odpowiada też za rozwój siatkówki, szyszynki czy płata tylnego przysadki2.
Warto wiedzieć
Czym są somity i wiek somitarny?
Somity, nazywane też czasem praczłonami, to bloki komórek nabłonkowych o kulistym kształcie, występujące parzyście, umiejscowione po dwóch stronach struny grzbietowej. Powstają w wyniku podziału mezodermy przyosiowej pod koniec 5 tygodnia ciąży. Na dalszym etapie rozwoju wezmą udział w tworzeniu skóry, mięśni tułowia czy elementów szkieletu.
Pierwsze dwa tworzące parę somity powstają w głowowej części struny grzbietowej. Nowe pary somitów tworzyć się będą wzdłuż niej, w kierunku części ogonowej. Sprawią, że zarodek będzie miał wygląd segmentowy. Dzięki liczbie somitów możliwe jest ustalenie orientacyjnego wieku zarodka; dlatego jest to właśnie tak zwany wiek somitarny lub okres somitarny.
Przykładowo, w 22 dniu życia (początek 6 tygodnia ciąży) zarodek ma od 7 do 10 somitów, z kolei w 28 dniu życia (koniec 6 tygodnia) jest to już 26-29 somitów.
Źródła: Hieronim Bartel, Embriologia: podręcznik dla studentów, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 2012, Encyklopedia PWN online, https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/somity;3977605.html
2. Hieronim Bartel, Embriologia: podręcznik dla studentów, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 2012
Jak rozwija się zarodek w 6 tygodniu ciąży?
W trakcie 6 tygodnia ciąży zarodek rośnie od ok. 2,5 mm do 4 lub nawet 6 mm., a jego główne cechy zewnętrzne to widoczne łuki skrzelowe oraz tworzące segmenty somity. Również na początku tego okresu funkcjonuje już pierwotny układ sercowo-naczyniowy — możliwe jest zaobserwowanie bicia (choć należałoby je raczej nazwać „trzepotaniem”) serca.
Do tej pory zarodek był wyprostowany, teraz zaczyna się delikatnie zginać, a pod koniec 6 tygodnia ciąży będzie już zgięty w kształt litery „C”. Również cewa nerwowa, zamknięta tylko w środkowej części, zamknie się całkowicie (przednia i tylna część) do około 28 dnia życia. Po obu jej stronach powstawać będą somity (patrz ramka), w kierunku od głowowej do ogonowej części — pod koniec tygodnia będzie ich około 30.
Mniej więcej w połowie 6 tygodnia ciąży zarodek ma już trzy pary łuków skrzelowych, a w okolicy głowowej można zauważyć charakterystyczne uwypuklenie: to trzy pęcherzyki mózgowe. W okolicy brzuszno-bocznej zauważalne są z kolei zawiązki kończyn górnych.
Pod koniec tego tygodnia tworzy się ostatnia para łuków skrzelowych, zawiązki kończyn dolnych oraz plakody soczewkowe, z których powstaną soczewki oczu. Zarodek ma też już zalążki ucha wewnętrznego oraz widoczny ogon, choć ten powoli zanika.
Ważnym procesem, mającym miejsce również około 6 tygodnia ciąży, jest tak zwane fałdowanie zarodka. Jest ono następstwem szybkiego wzrostu zarodka, w szczególności rdzenia kręgowego oraz mózgowia3. Do powstania osi głowowo-ogonowej dochodzi zaraz po pojawieniu się smugi pierwotnej, jednak wytworzenie charakterystycznego walcowatego kształtu oraz wyraźne wyodrębnienie okolicy głowowej i ogonowej jest możliwe dopiero po przejściu procesu fałdowania składającej się z 3 listków tarczki zarodkowej.
Zarodek ulega zagięciu, tworząc fałd głowowy i fałd ogonowy.
Z kolei zagięcie brzegów tarczki powoduje powstanie fałdów bocznych (prawego i lewego). Fałdowanie poprzeczne skutkuje oddzieleniem się zarodka od pęcherzyka żółtkowego.
Z czym się wiąże powstanie poszczególnych fałdów?
W procesie fałdowania, rozpoczynającym się pod koniec 5 tygodnia ciąży, powstaje fałd głowowy, ogonowy również boczny lewy i boczny prawy.
– Fałd głowowy: powstaje od końca 3 tygodnia życia zarodka, kiedy z fałdów nerwowych buduje się mózgowie. W trakcie jego tworzenia do wnętrza zarodka wciągnięta zostaje część pęcherzyka żółtkowego, tworząca odtąd jelito przednie, kończące się błoną ustno-gardłową i również te położone pomiędzy mózgiem a sercem. Jednocześnie powstaje także zalążek przepony, rozwija się wątroba.
– Fałd ogonowy: powstaje nieco później niż głowowy, na skutek wzrostu zaczątków rdzenia kręgowego. Dlatego w trakcie jego tworzenia wciągnięta do wewnątrz część pęcherzyka żółtkowego tworzy jelito tylne, z którego obwodowej części powstanie stek — zalążek pęcherza moczowego i odbytnicy. Szypuła łącząca, z której rozwinie się sznur pępowinowy, łączy się z powierzchnią brzuszną.
– również Fałdy boczne (prawy i lewy): powstają na skutek wzrostu somitów. Po fałdowaniu poprzecznym pozostała część pęcherzyka żółtkowego tworzy jelito środkowe, które za pomocą tzw. przewodu żółtkowo-jelitowego łączy się ze szczątkowym pęcherzykiem. Ten przewód wejdzie później w skład pępowiny. Na skutek fałdowania bocznego zmniejsza się też stopniowo połączenie pomiędzy wewnątrzarodkową i zewnątrzzarodkową jamą ciała.
Źródła: K.L. Moore, T.V.N. Persaud, M.G. Torchia, Embriologia i wady wrodzone. Od zapłodnienia do urodzenia, 2013, Hieronim Bartel, Embriologia: podręcznik dla studentów, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 2012
Sprawdź, jak rozwijają się poszczególne narządy i układy
Układ sercowo-naczyniowy |
Serce to pierwszy narząd działający w ciele zarodka. Ok. 21-22 dnia życia zaczyna się kurczyć, a od 6 tygodnia ciąży zaczynają kształtować się przegrody. Bicie serca jest możliwe dzięki powstaniu węzła zatokowo-przedsionkowego. W pierwszej fazie serce uderza ok. 80 razy na minutę. |
Układ oddechowy |
Tworzy się w 6 tygodniu ciąży z uchyłka oddechowego — to wypukłość powstała na ścianie pierwotnego jelita przedniego. Powstają również zaczątki krtani i tchawicy, a uchyłek oddechowy rozszerza się i przekształca w pęcherzyk płucny. |
Układ pokarmowy |
Na skutek procesu fałdowania w 6 tygodniu ciąży jelito pierwotne dzieli się na kilka części: w części głowowej zamyka je błona ustno-gardłowa, a w części ogonowej błona stekowa. Po pęknięciu błon tworzy się gardło i przełyk, rozwijają się również żołądek, wątroba, trzustka i dwunastnica. |
Układ moczowo-płciowy |
Około 6 tygodnia ciąży zanika przednercze, będące przejściowym narządem; na bardziej zaawansowany rozwój układu moczowo-płciowego trzeba jeszcze jednak poczekać. Na razie tzw. grzebień moczowo-płciowy dzieli się na dwie struktury: sznur płciowy i sznur nerkotwórczy. |
Układ nerwowy |
Pod koniec 6 tygodnia ciąży cewa nerwowa jest już bez wątpienia całkowicie zamknięta, co pozwala na prawidłowe funkcjonowanie ośrodkowego układu nerwowego. W odcinku głowowym dochodzi do powstania 3 pęcherzyków mózgowych: jest to przodomózgowie, śródmózgowie i tyłomózgowie. |
Narządy zmysłów |
Na początku 6 tygodnia ciąży z uwypukleń międzymózgowia tworzą się pęcherzyki oczne, powstają też zawiązki soczewek. Kształtuje się również tzw. plakoda uszna, przekształcająca się w pęcherzyk uszny. W tym samym tygodniu zarodek ma już też zalążek nosa i jamy nosowej. Powoli formuje się również twarz. |
Układ hormonalny |
Od 5 tygodnia ciąży rozwija się już przysadka mózgowa, w 6 tygodniu powstaje pierwotna kora nadnerczy i zawiązek tarczycy oraz przytarczyc. |
Kończyny i układ kostny |
Pod koniec 6 tygodnia ciąży somity dzielą się na sklerotom i dermatomiotom. Ze sklerotomu powstają komórki różnicujące się później w komórki tkanki łącznej. W tym tygodniu zauważyć już można również zawiązki kończyn — najpierw górnych, potem dolnych. |
Źródło: prof. dr hab. Grzegorz H. Bręborowicz, Położnictwo i ginekologia tom I, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich
3. K.L. Moore, T.V.N. Persaud, M.G. Torchia, Embriologia i wady wrodzone. Od zapłodnienia do urodzenia, 2013
Co się dzieje z ciałem kobiety w 6 tygodniu ciąży?
Od początku ciąży w ciele kobiety zachodzą liczne zmiany — chociaż nadal jest to wczesny etap, organizm już zaczyna funkcjonować w nieco inny sposób.
Bardzo szybko zwiększeniu ulega objętość krwi. Pomiędzy 6 a 12 tygodniem ciąży zwiększa się ona o mniej więcej 10-15%. Stopniowo zwiększająca się objętość osocza jest jednocześnie związana ze zmniejszonym wzrostem erytrocytów, prowadzącym do tzw. fizjologicznej niedokrwistości ciężarnych. Zwiększenie objętości krwi odgrywa ważną rolę; ma wpływ m.in. na:
– dostarczenie krwi do macicy, która w ciąży jest dużo większa i silnie unaczyniona,
– dostarczenie składników odżywczych rozwijającemu się łożysku oraz płodowi,
– usprawnienie pracy nerek matki, które odpowiadają za usuwanie produktów przemiany materii nie tylko matki, ale i płodu,
– również obniżenie lepkości krwi, konieczne dla poprawy jej przepływu.
W trakcie I trymestru stopniowo zwiększa się również objętość wyrzutowa serca oraz pojemność minutowa serca. Jest to wynikiem m.in. zwiększenia objętości krwi w krwioobiegu oraz zmniejszenia lepkości krwi. W tym okresie można też zaobserwować spadek ciśnienia tętniczego.
Wiele zmian zachodzi w układzie moczowym. Utrzymujące się podczas ciąży wysokie stężenie progesteronu powoduje m.in. relaksację pęcherza moczowego, poszerzenie moczowodów oraz miedniczek nerkowych. Wpływ na zmiany zachodzące w układzie moczowym ma też powiększająca się i uciskająca jego elementy macica. W trakcie ciąży przepływ krwi przez nerki zwiększa się aż o 80%.
W 6 tygodniu ciąży możliwe również jest już odczuwanie dolegliwości związanych ze zmianami motoryki układu pokarmowego, wynikającymi przede wszystkim z wysokiego poziomu żeńskich hormonów płciowych oraz z powiększania się macicy. Możemy mieć do czynienia z przemieszczaniem się żołądka, spowolnioną perystaltyką przełyku, jelita cienkiego oraz okrężnicy4.
4. prof. dr hab. Grzegorz H. Bręborowicz Położnictwo i ginekologia tom I, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich
Charakterystyczne objawy ciąży
6 tydzień ciąży to połowa pierwszego trymestru. W tym czasie większość kobiet odczuwa wyraźne sygnały świadczące o zajściu w ciążę, zazwyczaj doszło już do wykonania testu ciążowego. Może się jednak zdarzyć, że kobieta miesiączkująca nieregularnie dopiero ciążę odkryje, bądź też, że pomimo świadomości bycia w ciąży nie będzie odczuwać żadnych objawów, pomijając zatrzymanie menstruacji.
Nudności, a potem także wymioty, należą do najczęściej występujących objawów.
Mogą zacząć się już po 4 tygodniu ciąży, a w 6 tygodniu są już zjawiskiem powszechnie występującym: dotyczą 50-70% ciężarnych. Warto jednak wiedzieć, że zazwyczaj ustają około 14-16 tygodnia. Dolegliwości te spowodowane są przede wszystkim wysokim stężeniem hormonów ciążowych: estrogenów, progesteronu oraz HCG, czyli ludzkiej gonadotropiny kosmówkowej. Najczęściej kobiety narzekają na mdłości poranne, jednak nie jest to regułą, ponieważ występują też o innych porach dnia. Nieraz łączą się ze zwiększoną wrażliwością na zapachy i smaki, mogą być prowokowane niektórymi woniami. Niczym dziwnym nie są też tzw. „zachcianki”, czyli nieodparta i nagła chęć zjedzenia konkretnego produktu lub łączenie ze sobą produktów pozornie do siebie niepasujących.
O ile umiarkowane nudności i wymioty są w tym okresie czymś całkowicie normalnym, o tyle bardzo silne i utrzymujące się długo objawy tego rodzaju są już niepokojące i mogą świadczyć o wystąpieniu hyperemesis gravidarum, czyli tzw. niepowściągliwych wymiotów ciężarnych. W takiej sytuacji utrzymanie jakiegokolwiek pożywienia lub płynów może okazać się trudne, trzeba więc będzie podjąć odpowiednie działania, by zapobiec odwodnieniu organizmu — zwykle poprzez podanie kroplówki jak również i leków przeciwwymiotnych (w pełni bezpiecznych dla dziecka)5.
Jak radzić sobie z nudnościami i wymiotami?
Nudności czy wymioty w pierwszym trymestrze ciąży nie są niczym niepokojącym i dotyczą większości kobiet. Nie można ich całkowicie wyeliminować, jednak istnieją sposoby na złagodzenie tych objawów:
– jedzenie niewielkich porcji lekkostrawnych pokarmów,
– ograniczenie spożywania pokarmów tłustych,
– niewątpliwie wybieranie lekkich i łagodnych potraw (pikantne mogą zaostrzyć objawy),
– podobnie picie herbatek ziołowych np. mięty, która pomoże zneutralizować metaliczny posmak (przyjmowanie większej ilości ziół warto jednak skonsultować z lekarzem),
– również spożywanie produktów z imbirem np. herbaty imbirowej, korzenia imbiru czy cukierków imbirowych.
Inna dolegliwość to częste oddawanie moczu
Związane są z uciskiem macicy oraz zwiększoną objętością wewnątrznaczyniową. Niczym niepokojącym nie są obfitsze niż zazwyczaj upławy z pochwy — zwykle mają postać śluzowatej wydzieliny o barwie przejrzystej lub lekko białawej. Z pewnością z lekarzem należy się skontaktować, gdy zauważymy nieprzyjemny zapach lub żółtawy kolor upławów, bądź też będzie nam dokuczać świąd czy pieczenie.
Wiele kobiet cierpi też z powodu zaparć i zgagi, wynikających ze zmian fizjologicznych zachodzących w układzie trawiennym.
Chociaż tkliwość i powiększenie piersi było jednym z pierwszych objawów, które kobiety zauważają często jeszcze przed wykonaniem testu ciążowego. Około 6 tygodnia ciąży wyraźnie widoczne jest już powiększenie gruczołów pęcherzykowych w sutkach, a także przebarwienie brodawek i obwódek piersiowych. Naczynia krwionośne na piersiach stają się poszerzone i bardziej widoczne.
Nadal utrzymuje się „huśtawka nastrojów”, a także zmęczenie i drażliwość — mogą towarzyszyć kobietom zwłaszcza do ok. 16 tygodnia ciąży6.
Przeczytaj także: Pierwsze objawy ciąży – jak je rozpoznać?
5, 6. Lesley Regan, Twoja ciąża tydzień po tygodniu, tłum. dr Julia Szołtysek, wyd. Esteri, Wrocław 2016
Jak wzrasta masa ciała w trakcie ciąży?
Planujące dziecko kobiety często mają obawy związane ze wzrostem masy ciała w ciąży. Warto już na samym początku wiedzieć, na co się przygotować — kiedy mamy do czynienia z normalną sytuacją, a kiedy przyrost wagi jest zbyt mały lub niepokojąco duży.
To, ile kobieta przytyje, zależy od wielu czynników, również od jej BMI (patrz ramka) sprzed ciąży. Przy BMI mieszczącym się w normie przyrost wagi to zwykle ok. 11-16 kg. Przy nadwadze powinien on wynieść maksymalnie 7-11 kg, a w przypadku otyłości 5-9 kg. W pierwszym trymestrze jest on nieznaczny, największy wzrost obserwujemy w trymestrze II.
Na tę wagę składają się m.in.:
– waga dziecka ok. 3-4 kg,
– waga łożyska i wód płodowych ok. 1,7 kg,
– tkanka tłuszczowa matki ok. 2,5 kg,
– zwiększona objętość krwi ok. 1,5 kg,
– zatrzymywanie wody w organizmie ok. 2,5 kg,
– waga macicy ok. 1 kg,
– również obrzmiałe piersi ok. 0,5 kg7.
Czym jest BMI?
BMI to inaczej Body Mass Index, czyli wskaźnik masy ciała. Można go obliczyć poprzez podzielenie masy ciała podanej w kilogramach przez podniesiony do kwadratu wzrost podany w metrach. BMI przydaje się przede wszystkim przy sporządzaniu oceny ryzyka wystąpienia chorób cywilizacyjnych związanych z nadwagą i otyłością np. miażdżycy czy choroby niedokrwiennej serca.
Warto pamiętać, że wskaźnik BMI może być zawyżony np. u osób aktywnie uprawiających sport — w ich przypadku wyższa waga może być związana z masą mięśniową. Wskaźnik ten nie będzie również wiarygodny w przypadku dzieci do 14 roku życia oraz kobiet w ciąży. Chcąc oszacować przypuszczalny wzrost wagi w trakcie ciąży, bierzemy pod uwagę BMI sprzed ciąży.
Co sugeruje konkretny wskaźnik BMI?
– poniżej 16: wygłodzenie
– 16-16,99: wychudzenie
– 17-18,49: niedowaga
– 18,5-24,99: waga prawidłowa
– 25-29,99: nadwaga
– 30-34,99: otyłość I stopnia
– 35-39,99: otyłość II stopnia
– powyżej 40: otyłość skrajna
Źródło: http://bmi-online.pl/
7. Lesley Regan, Twoja ciąża tydzień po tygodniu, tłum. dr Julia Szołtysek, wyd. Esteri, Wrocław 2016
Źródła:
– Encyklopedia PWN online, https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/somity;3977605.html
– Embriologia, materiały ze strony Pomorskiego uniwersytetu Medycznego w Szczecinie, https://www.pum.edu.pl/__data/assets/file/0005/58442/IWLA_Embriologia-II_2013.pdf
– prof. dr hab. Grzegorz H. Bręborowicz Położnictwo i ginekologia tom I, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich
– K.L. Moore, T.V.N. Persaud, M.G. Torchia, Embriologia i wady wrodzone. Od zapłodnienia do urodzenia, 2013
– Ostrowski, Embriologia człowieka. Podręcznik dla studentów medycyny, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich
– Lesley Regan, Twoja ciąża tydzień po tygodniu, tłum. dr Julia Szołtysek, wyd. Esteri, Wrocław 2016
– T.W. Sadler, Embriologia, Edra Urban&Partner
Autor:
Darek
„W okresie zarodkowym komórki pogrupowane w 3 listki zarodkowe dalej dzielą się i różnicują, by w końcu stworzyć najważniejsze struktury zarodka.”
